Trong một cốt truyện như tiểu thuyết trinh thám dường như không mấy đặc sắc, Ăn mày dĩ vãng thể hiện một cái nhìn khách quan trong nhìn nhận cả mặt trái và mặt phải của chiến tranh, đề cao sự quý trọng quá khứ, khẳng định chân lý "hiểu biết về quá khứ sâu sắc ngần nào thì đỡ phải trả giá cho hiện tại ngần ấy"[11]. Phương pháp đan xen quá khứ và hiện tại trong 16 chương của tiểu thuyết, các chương về hiện tại và chương về quá khứ xen kẽ trong đó có những sợi dây vô hình nối kết với nhau liền lạc, là một thủ pháp nghệ thuật độc đáo trong tác phẩm. Nhân vật tiếp tục nhìn lại những gì đã qua một cách trung thực, dũng cảm để nắm chắc các quy luật; tìm tòi các mối liên hệ sâu xa, phức tạp giữa quá khứ và hiện tại; đem lại cho hiện tại những điều mới mẻ, tốt đẹp; cổ vũ và thúc đẩy hiện tại tiến lên phía trước[12]. Đó là một quá khứ chiến tranh đầy thương đau nhưng rất đỗi tự hào. Cuộc chiến với những cái chết vô cùng thảm khốc của Bảo, của Thu...; những đơn vị liên tục bị xóa phiên hiệu nhưng "đường đi luôn vươn về phía trước". Trong cuộc chiến tranh đó con người đã vượt qua những cá tính tầm thường để đến với nhau trong tình anh em, đồng chí, đồng đội là cội nguồn của sức mạnh chiến thắng. Đó còn là một thực tại hòa bình, khi bom đạn đã lùi xa, nhưng đầy rẫy tiêu cực trong đó tiêu cực nhất là sự lãng quên chối bỏ quá khứ của một lớp người trong xã hội, và cuộc chiến với cái xấu cái ác dường như vẫn phải tiếp tục. Trong cuộc chiến mới này không phải không có những lúc con người chạy trốn quá khứ và thỏa hiệp với cái ác, như người phụ nữ trong cái tên Tư Lan lạ lẫm của hiện tại và dường như không còn đâu hình bóng Ba Sương của ngày xưa, để rồi bị cái ác nuốt, không những thế còn tạo điều kiện cho cái ác lẩn trốn ("Hắn đã nắm được tôi, còn tôi thì lại đi nhân nhượng với hắn vì nghĩ rằng hắn cũng như tôi, cũng là nạn nhân của cuộc đời đầy sóng gió này"[13]). Nhưng dẫu sao cũng còn may mắn khi trên đời có nhân vật như Hai Hùng, và "không bao giờ là muộn cả nếu trong lồng ngực mình còn đập một trái tim trong sạch".